Page 97 - Layout 1

tarih çevresi

I· bn Si^ na^ ’ya go¨ re dört tür illet vardır. Bunlar suri^ , unsuri^ (maddi^ ), fail ve gaye illetlerdir. Suri^ illet, bir
s¸ eyin varlıgˆ ının parc¸ ası olan ve o s¸ eyi bilfiil o s¸ ey yapan s¸ eydir. I· bn Si^ na^ su^ reti bazen maddede meydana geldigˆ i
zaman, tu¨ rsel olarak onun kurucu mahiyeti olarak, bazen tu¨ ru¨ n kendisi ic¸ in, bazen s¸ ekil ve c¸ izgilendirme ic¸ in,
bezen s¸ eriat (kanun) gibi koruyucu du¨ zen ic¸ in kullanmıs¸ tır. Madde, biles¸ igˆ in, onu bilfiil gerektirmeyen bir
parc¸ ası olup, maddenin varlıgˆ ı, s¸ eyin bilfiil olus¸ u ic¸ in yeterli degˆ ildir. Bir s¸ eyin ne ise o olması madde ile
degˆ ildir, aksine bir s¸ eyin bilfiil olus¸ u su^ retle mu¨ mku¨ ndu¨ r (I· bn Si^ na^ , 2014: 80). Unsuri^ yani “maddi^ illet, bir
s¸ eyin varlıgˆ ının parc¸ ası olan ve o s¸ eyi bilkuvve o s¸ ey yapan s¸ eydir. Fa^ il illet kendi za^ tından farklı bir varlık
veren s¸ eydir. Gaye illet ise kendisinden ayrı olan bir s¸ eyin varlıgˆ ının kendisi ic¸ in meydana geldigˆ i illettir” (I· bn
Si^ na^ , 2017: 226). Gaye, su^ retin maddede kendisinden dolayı geldigˆ i s¸ ey ki bu da gerc¸ ek iyilik olarak
anlamlandırılır. Her hareket ettirme failden arazi^ degˆ il aksine o¨ zsel bakımdan c¸ ıkar ve fail, onunla kendisine
kıyasla iyi olanı ister (I· bn Si^ na^ , 2014: 81). I· bn Si^ na^ ’ya go¨ re bir s¸ eyin maddi^ ve suri^ sebepleri o s¸ eyin varlıgˆ ına
içkinken, fail ve gaye illetleri ise eseri oldukları s¸ eylerin varlıgˆ ına as¸ kındır.

I· bn Si^ na^ ’da maddi^ ve suri^ illetler Aristotelesc¸ i maddi ve formel nedenlerle aynıdır. I· bn Si^ na^ ’nın
Aristotelesc¸ i nedensellikten ayrıldıgˆ ı noktalar fail ve gaye illetler bakımındandır. Nitekim hareketin ve
durgunlugˆ un ilk ilkesi olarak tanımladıgˆ ı fail illet (etkin neden) anlayıs¸ ının ko¨ kenleri Aristoteles’e
dayanmaktadır. Fakat Orta C¸ agˆ Aristoteles takipc¸ ileri tarafından fail illete yaratıcı fiiller de eklenmis¸ tir. Tanrı’nın
yaratıcı bir etken olarak ortaya c¸ ıkması Yeni-Platoncu gelenekten alınmıs¸ tır (Wisnovsky, 2002: 97). Onlara
go¨ re ‘fail illet’ yaratıcı fiillerde bulunmaktadır. I· bn Si^ na^ ise bu kavramsal degˆ is¸ ime bu¨ yu¨ k katkı sagˆ lamıs¸ tır
(Marmura, 1984: 172). Fail illeti s¸ eye varlık veren bir neden olarak tasarlamıs¸ tır. Bu ise Zorunlu Varlık olan
Tanrı’dır. Ancak onun fail illeti sadece metafiziksel bir kavrayıs¸ degˆ ildir, fail illetin aynı zamanda dogˆ al yo¨ nleri
de bulunmaktadır. Yani fail illetin hem Tanrısal (ilahi) hem de dogˆ al bir yo¨ nu¨ vardır (Richardson, 2013: 220).

I· bn Si^ na^ Metafizik adlı eserinde fail illeti s¸ eylere, s¸ eylerin dıs¸ ından varlık veren olarak tanımlamıs¸ tır.
Metafiziksel bir kavram olarak fail illet Tanrı’dır (Marmura, 1984: 174-5). Fakat I· bn Si^ na^ bu terimi Fizik adlı
eserinde dogˆ al nedensellik ilis¸ kisinde geleneksel anlayıs¸ ı c¸ erc¸ evesinde kullanmıs¸ tır. Ayrıca I· bn Si^ na^ fail illeti
hem Tanrısal ve her tu¨ rlu¨ maddeden uzak hem de dogˆ al nedenlere bas¸ vurarak ac¸ ıklamayı uygun bulmus¸ tur. Bu
bagˆ lamda I· bn Si^ na fail illetleri yardımcı (hazırlayıcı) ve tamamlayıcı olmak u¨ zere ikiye ayırmıs¸ tır. Tamamlayıcı
ilke s¸ eye varlık veren ilkedir (Richardson, 2013: 222).

I· bn Si^ na^ hareketle kuvve halindeki s¸ eyin fiile c¸ ıkıs¸ ını kastetmektedir. Fail illet ise bir s¸ eyi kuvveden
fiile dogˆ ru hareket ettirmenin ve do¨ nu¨ s¸ tu¨ rmenin nedeni olan ilkedir. Hareketin biri hazırlayıcı, digˆ eri
tamamlayıcı olmak u¨ zere iki ilkesi vardır. Bu her iki ilke de fail illettir. O¨ rnegˆ in hazırlayıcı olan ilke, spermayı
hazırlayıcı do¨ nu¨ s¸ u¨ mlerde hareket ettiren gibi, maddeyi uygun hale getirendir. Tamamlayıcı ilke ise su^ ret
verendir. Hem hazırlayıcı hem de tamamlayıcı ilke hareketin ilkesi olmasına ragˆ men, sadece tamamlayıcı ilke
gerc¸ ekte kuvveden fiile c¸ ıkarandır. Yardımcı olan ise hareketin bas¸ langıcı olması bakımından hareketin ilkesi

96