Page 49 - Layout 1

tarih çevresi

Cehennem, Araf ve Cennet gezisinden söz ederken Orta çağ biliminin bir özetini yapar. Eserindeki İslâm etkisi
ise üç adımda kendini gösterir: Isrâ yani göğe yükseliş, Mirâc ve Isrâ ile Mirâc’ın birleşmesi. Bu konuyu daha
önce 13. yüzyılda İbn Arabî ele almıştır.

Fergânî, Yer’in çevresine ilişkin verdiği değerle de ünlüdür. Astronomi eserinin Sekizinci Bölüm’ünde
Yer’in çevresine ilişkin olarak Yer’in 1 derecelik yayının miktarı 111 kilometre olarak verilmiştir. Bu değer
Me‘mûn zamanında ölçülen değerdir. Bu değere göre Yer’in çevresi 40.250 kilometredir ve 40.120 kilometrelik
gerçek değere çok yakındır. Bu değer sonradan ünlü kâşif Kristof Kolomb tarafından kullanılacaktır. Kolomb,
İspanya ile Batı Hint sahilleri arasında bulunan okyanusun çok geniş olmadığı fikrine bu değer sayesinde
ulaşmıştır. Amacı bu sahillere kısa sürede ulaşmaktı ve bu değer onun tam aradığı değerdi. O halde Batı Hint
sahillerine ulaşmak için Kanarya Adaları’ndan Batı’ya doğru 25 bin millik bir yolculuk yapmak yeterliydi.

Batı’da Albategnius adıyla tanınan Battânî ise 10. yüzyılın en önemli astronomlarından ve
matematikçilerinden biridir. Rakka’da özel bir gözlemevi kurmuş ve burada 887-918 tarihleri arasında son
derece önemli gözlemler yapmıştır. Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini gözlemlemiş, yörüngelerini doğru
bir biçimde belirlemeye çalışmıştır. Güneş ve Ay Tutulmaları ile ilgilenmiş, mevsimlerin süresini büyük bir
doğrulukla hesaplamış, ekliptiğin eğimini de dakik olarak belirlemeyi başarmıştır. Battânî bu çalışmalarını Zîc-
i Sâbî adlı eserinde vermiştir. Zîc-i Sâbî, hem yazıldığı dönemde hem de bu dönemden sonra uzun süre etkili
olmuş ve astronomi çalışmalarını etkilemiştir.

Battânî’nin Zîc-i Sâbî’de verdiği trigonometrik değerler oldukça dakikti ve astronomlar arasında uzun
süre bu değerler kullanıldı. Yine eğime ilişkin verdiği değer dönemine göre en kesin değerdi. Zîc-i Sâbî, ilki
12. yüzyılda olmak üzere birkaç defa Latinceye tercüme edildi.

Onun bu dakik değerleri sonraki astronomlar tarafından da kullanıldı. Rönesans’ın ünlü astronomu ve
Güneş Merkezli Sistem’in kurucusu Kopernik bile onun gözlem değerlerini ve verilerini kullandı. Kopernik’in
1543 yılında Güneş merkezli kuramını verdiği ünlü kitabı Gök Kürelerinin Hareketi’nde Battânî’ye çok sayıda
atıf vardır. Öyle ki Battânî, Güneş’in hareketine ilişkin ölçümlerde Kopernik’ten bile daha dakikti.

11. yüzyılın çok yönlü bilginlerinden biri olan Beyrûnî’nin büyük Türk hükümdarlarından Gazneli
Mahmud’un oğlu Mesud için 1030 yılında hazırladığı Astronomi ve Astrolojide Mesud’un Kanunu adlı meşhur
astronomi kitabı, İslâm Dünyası’nda bu alanda yazılmış olan en kapsamlı eserlerden biridir. Trigonometriye
ayrılmış olan uzun giriş bölümünde, trigonometrik fonksiyonların birer oran veya sayı niteliğinde olduklarına
dikkat çekilmiş ve birim çemberin yarıçapının 1 olarak kabul edilmesi önerilmiştir.

Yer’in günlük hareketi üzerinde duran Beyrûnî, bu konuda bir de kitap yazmıştır. Ancak bu eser
kaybolduğu için, görüşlerini ayrıntılarıyla bilme şansımız yoktur. Ancak Aristoteles fiziğinin hâkim olduğu bir

48