Page 46 - Layout 1

tarih çevresi

İslam Dünyası’nda Astronomi
Arapçada ilm-i heyet ya da ilm-i felek terimleriyle karşılanan astronomi, İslam Dünyası’nın daha ilk
dönemlerinden itibaren ilgiyle karşılanmıştır. Halife Mansur, astronomi ile uğraşan ilk halifedir. Daha sonra
gelen halifelerin çoğu bu konuda onu takip etmiştir. O sıralarda astronomi İranlılarda yaygındı. Bu astronomlar
arasında en meşhuru 8. yüzyılda yaşamış olan Nevbaht’tır. Bu kişi Mecusi iken Mansur vasıtası ile Müslüman
olmuş ve müneccimbaşılığa getirilmiştir.

Mansur, gezegenlere meraklıydı. Fars, Hint ve Rum memleketlerinden birçok astronom yanına gelerek
hizmetine girmişti. Bunların arasında Mankah adlı Hintli bir astronom da bulunmaktaydı. Mankah, Mansur’a
Sanskrit dilinde yazılmış bir astronomi kitabı hediye etti. Mansur bundan çok etkilenmişti. Derhal bu kitabın
Arapçaya tercüme edilmesini emretti. Bununla yetinmeyen Mansur, Rum hükümdarına bir mektup yazarak
mevcut bilimsel kitapları istedi. Rum hükümdarından gelen kitaplar arasında Milattan Sonra ikinci yüzyıl
astronomlarından Batlamyus’un Almagest adlı matematiksel astronomi eseri de yer alıyordu. Bu kitap
Müslümanların ilgisini çekti ve bundan sonra da İslam astronomları çeşitli gözlem aletleri ile Batlamyus’un
yöntemleri üzerine Bağdat’ta Güneş ve Ay’ın yörüngelerini çeşitli zamanlarda incelenmeye başladılar.

Astronomi Halife Me‘mûn döneminde daha da ilgi gördü ve gelişti. Her şeyden önce astronomi
tarihinde ilk gözlemevleri bu dönemde kuruldu. Gerçi İslâm Dünyası’ndan önce İskenderiye’de bir
gözlemevinin varlığından söz edilmektedir. Ancak bu gözlemevi organize bir kurum değildi. Organize bir kurum
olarak gözlemevleri ilk defa İslâm Dünyası’nda karşımıza çıkar.

İslâm Dünyası’nda pek çok gözlemevi vardır. Bunlardan büyük bir kısmı, hükümdarlar tarafından
kurulmuştur. Ayrıca özel ve seyyar gözlemevleri de bunlar içerisinde yer alır. Bu gözlemevlerinde, muntazam
ve devamlı gözlemler yapılmıştır. Gözlemevinin sabit bir yeri, özenle ve dikkatle hazırlanmış aletleri, özel bir
kütüphanesi, gözlemcileri, hesapçıları ve bu gözlem ve hesapları değerlendiren astronomları vardı.
Araştırmacılara yardımcı olmak amacı ile idari elemanlar da görevlendirilmişti.

Gözlemevlerinin kuruluşlarındaki en önemli neden, dakik gözlemler yapmak için aletlerin boyutlarının
büyümesi ve bu nedenle bu araçların bir yere konulmasının gerekli oluşudur. İslâm gözlemevlerinin birçoğunun
kuruluşu da hükümdarın astrolojiye karşı olan ilgisine bağlı olmuştur. Ancak İslâm gözlemevleri, gerçekte, bir
astrolojik çalışma kurumu değil, bilimsel bir kurum idi.

İslâm gözlemevleri, çoğunlukla hükümdarların veya yüksek mevki sahibi kimselerin teşebbüsleri ile
kurulmuştur. Fakat gözlemevleri daimî bir kurum olarak düşünülmediğinden çoğu kısa ömürlü olmuştur.

Gözlemevindeki faaliyet, astronomi biliminin ve ona yardımcı bilim dallarının meseleleri üzerindeki
araştırma ve çalışma mahiyetini taşıyordu. Amaç, dakik gözlemlere dayanan yeni zîclerin oluşturulması idi.

45