Page 57 - Tarih Çevresi Dergisi

tarih çevresi

si’nde3 “peşin ödenmek kaydıyla vadeli mal satımı” olarak açıklanır. Bilmen,4 Selemi, “müecceli, muaccele
satmak”; Ayub,5 İslamî Finansı Anlama kitabında, “konvansiyonel forward sözleşmesini tam olarak karşıla-
mayan bir İslamî ikame”; Bayındır,6 Ticaret ve Faiz adlı eserinde, “para peşin, mal veresiye”; Muhammed Al-
Bashir,7 konu ile ilgili yapmış olduğu İslamî Finansta Risk Yönetimi: Emtia Piyasalarında Risk Analizi başlıklı
çalışmasında “vadeli bir malın, bugünkü fiyatından satılması veya satın alınması”; Özsoy,8 “süreç olarak vadeli
satış işleminin tersi” biçiminde tanımlar. Son örneğimiz Darendeli müderris Hamza Efendi ise,9 alım ve satımı
(Bey ve Şira’yı) ele aldığı kitabının ilk bölümünün bir faslını seleme ayırır ve “Selem, bey (satış) nevindendir.
Akd-i sahihtir. Velakin şartları (şeraitini) bilinmeli ve insaf ile yapılması gerekir. Çünkü insaf, dinin yarısıdır”
diye tanımlar.

Bu tanımlardan hareketle denilebilir ki selem akdi, vadeli işlem sözleşmesi olup, günümüz finansal dün-
yasında, bu sözleşmeler ağırlıklı olarak “Türev Ürünler” olarak açıklanmaktadır. Türev ürünlerin tanımına ba-
kıldığında, “değeri diğere, daha temel dayanak olarak bir başka varlık değerlerine bağlı olan (veya bunlardan
türeyen) finansal araçlar” olarak açıklanır.10 Örnek verecek olursak bir hisse senedinin fiyatı, diğer bir hisse
senedine bağlı olarak belirlenirken, türev ürünün değerine dayanak oluşturan unsur, ilgili varlığın fiyatı olacaktır.
Bugün pamuktan şekere birçok emtia ve finansal ürün türev piyasalarda işlem görmektedir. Aslında, finans ta-
rihindeki işlemlere ve işlemlerin dönemlerine bakıldığında, insanın doğal ihtiyaçlarıyla çeşitlenen ticari hayat,
isimleri değişse de felsefesi değişmeden kendi döneminde insanlarına ve kurumlarına hizmet etmektedir. İlave
olarak geçmiş finansal işlemleri anlamak, gelecek işlemleri daha doğru yapmaya ve yanlışlarını sorgulamaya
da hizmet edecektir. Çünkü Osmanlı döneminde selem akdi üzerinde çeşitli tartışmalar ve uyuşmazlıklar ya-
şanmış, mahkemelerde birçok uyuşmazlık örnekleri görülmüştür. Bu çalışmanın tartışmalar bölümünde, uyuş-
mazlıkla ile ilgili örnekler ve yorumlamalar incelenecektir.

Günümüz dünyasında türev piyasa ürünleri; forward, futures, opsiyon ve swap olmak üzere dört temel
finansal üründen oluşmaktadır. Özellikle 1980’li yıllardan sonra dünya genelinde kullanım yoğunlukları artan
bu ürünler, çok farklı isim ve işlemlerle kendisine yer bulmaktadır. Bu ürünlerden daha çok selem akdi ile iliş-
kilendirilen forward sözleşmeler, sadece tezgâh üstü piyasalarda işlem görürken; futures sözleşmeleri, sadece
borsalarda; opsiyonlar, hem borsalarda hem de tezgâh üstü piyasalarda ve swaplar ise sadece tezgâh üstü piya-
salarda işlem görürler. Bu noktadan hareketle forward dışındaki ürünlerin İslamî finans alanındaki karşılığı
“İstisna akdi” olarak ifade edilebilir. Bayındır,11 istisnanın selemden farkını, peşin verilmesinin şart olmaması
ve malın teslim tarihinin kesin olmaması; Muhammed Al-Bashir kitabında,12 selem akitlerini forward sözleş-
melere en yakın sözleşmeler olarak açıklar. Osmanlı döneminde daha çok yerel odaklı kullanılan ve sınırlı bir
gelişim gösteren selem sözleşmelerine göre, günümüz türev piyasa ürünlerinin şaşırtıcı hızla gelişmesi ve de-
rinleşmesini Flavell,13 iki unsura bağlamıştır. Bunlardan birincisi; dünyanın dört bir yanındaki finansal piyasa-
ların, son 50 yılda Yunanistan ve Portekiz, Uzak Doğu ve Doğu Avrupa’daki faaliyetlere tanık olmasıyla
kuralsızlaşması ve ardından öncelikle nakit ve tahvil piyasalarının ve de swap - opsiyon piyasalarının gelişme-
sidir. İkinci unsur da swapların yüksek kredi karşılıkları ile nispeten büyük anapara tutarlarında yapılmasıyla
bankaların, getiri arayışında türev ürünleri giderek daha düşük kredi derinliklerine doğru itmesidir. Dolayısıyla
türev piyasalar, günümüzde küresel ölçek etkisiyle çok daha geniş bir tabana yayılmış ve reel üretim miktarla-
rının üzerinde bir hacme ulaşmıştır.

3 Bilal Aybakan, “Selem”, DİA, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 36/402-405; https://islamansiklopedisi.org.tr/selem(16.03.2023).
4 Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuki İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, (İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1970), 8.
5 Muhammad Ayub, Understanding Islamic Finance, (England: John Wiley & Sons Ltd., 2007),210.
6 Abdulaziz Bayındır, Ticaret ve Faiz, (İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2007), 149.
7 Muhammad Al- Bashir Muhammad Al-Amine, Risk Management in Islamic Finance: An Analysis of Derivatives Instruments in Commodity Mar-

kets, (Boston: Brill’s Arab and Islamic Laws series, 2008).
8 Şerafettin Özsoy, Katılım Bankacılığına Giriş, (İstanbul: Kuveyt Türk Yayınları, 2012), 84.
9 Hamza Efendi, Risale fi’l-bey’i ve’ş-şira, (Ankara: AÜ.İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, No. 36003).
10 John.C. Hull, Options, Futures and Other Derivatives, Ninth and Global Editon, (England: Pearson Education Limited, 2018), 23.
11 Abdulaziz Bayındır, Ticaret ve Faiz, İ(İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2007), 149.
12 Muhammad Al- Bashir Muhammad Al-Amine, Risk Management in Islamic Finance: An Analysis of Derivatives Instruments in Commodity Mar-

kets, 49.
13 Richard Flavell. Swaps and Other Derivatives, Wiley Finance Series, (UK.: John Wiley & Sons Ltd., 2002), 7.

55