Page 91 - Layout 1

tarih çevresi

İbn Sînâ’nın Doğa Anlayışında

Gaye ve Fail İlletin İşlevi ve Uzlaştırılması

Serpil TİMUR*

Giriş

İbn Sînâ’nın doğa dünyasında tüm var olanlar bilkuvve olmaları bakımından bilfiil olmaya doğru sürekli
bir hareket içerisindedirler. Doğa biliminin konusu ise bu hareketin nasıl mümkün olduğu ortaya çıkartmaktır.
Hareketin mümkün olabilmesi için hem fiziksel diyebileceğimiz doğa/nefs kavramlarına hem de metafiziksel
diyeceğimiz fail illet ve gaye illetlere başvurur. İbn Sînâ ’da tüm bunları açıklayabilmemiz için onun varlık,
hareket, nedensellik ve kozmolojisinde düzenlilik anlayışını açıklamamız gerekmektedir. Zira onun kozmoloji,
ontolojisi, fiziği ve metafiziğiyle bir bütün arz etmektedir. Dolayısıyla makalemizde İbn Sînâ’nın doğa
anlayışında fail ve gaye illetlerin işlevini belirleyebilmek için onun tüm kozmolojisinin diğer alanlarla ilişkisi
bağlamında sunmamız gerekmektedir. Önce İbn Sînâ’nın varlık dünyasına bakalım.

I· bn Si^ na^ ’ya go¨ re var olan her şey ya mu¨ mku¨ ndu¨ r ya da zorunludur. Eğer bir şeyin varlığı başka bir şey
aracılığıyla ise o varlık mu¨ mku¨ ndu¨ r ve varlığını borçlu olduğu şeyle nedensel bir ilişki kurarak ortaya koyar.
I· s¸ te bu ilişki bize varlığı açıklar. Eğer var olan kendinde zorunlu ise onda nedensel bir ilişki aranmaz. Mümkün
olan her s¸ ey bir nedene bagˆ lı iken, zorunlu olanın ise bir nedeni yoktur (Lizzini, 2015). O halde I· bn Si^ na^ ’ya
go¨ re varlık kazanan şeyler aklen ikiye ayrılabilir. Bunlardan ilki varlığı za^ tı gereği zorunlu olan Zorunlu
Varlık’tır. Diğeri ise varlığı za^ tı gereği zorunlu olmayan Mümkün Varlık’tır. Varlığı za^ tı gereği zorunlu olan
varlık her yönden zorunlu olduğu için onun bir illeti yoktur. Çünkü varlığının bir illeti olsaydı, varlığını o
illetten almış¸ olur ve onun sayesinde zorunlu olurdu. Oysa “bir şeyin hem za^ tı gereği hem de başkası nedeniyle
zorunlu olması mümkün değildir.” (I· bn Si^ na^ , 2017: 36). Za^ tı gereği mümkün olan varlığın ise hem varlığı hem
de yokluğu bir illete bagˆ lıdır.

“Varlığını her herhangi bir şeyden alan her varlık, başkası bakımından degˆ il, za^ tı açısından
du¨ s¸ u¨ nu¨ ldu¨ gˆ u¨ nde varlıgˆ ı zorunlu olmaz. ...varlığı başkası nedeniyle zorunlu olan varlık onsuz olamaz.
Başkası olmadığında var olmayan varlık ise za^ tı gereği zorunlu olması imkânsızdır.” (I· bn Si^ na^ , 2017:
35-37).

* Dr. Öğr. Üyesi, Ardahan Üniversitesi, İnsani Bilimler Fakültesi, Felsefe Bölümü, Ardahan, Türkiye. E-Posta:
serpilahmetkocaoglu@gmail.com, Orcid: 000-0002-5784-2028

90