Page 87 - Layout 1

tarih çevresi

savunmuştur. Bu kuvvet, nesnenin hareketini sürdürmesini sağlar; ortamın direnci ya da yerçekimi gibi karşı
kuvvetler olmadığı sürece nesne bu impetus ile hareketine devam eder.64 Buridan’ın teorisinde impetus hem
yönlüdür hem de niceliksel olarak ifade edilebilirdir. Bu yönüyle Philoponus ve İbn Sînâ’dan farklı olarak,
daha matematiksel bir yaklaşım içerir. Ona göre impetus, nesnenin kütlesi ve hızı ile doğru orantılıdır. Yani bir
nesnenin ne kadar hızlı ve ağır olduğu, ona ne kadar impetus yüklendiğini belirler. Bu görüş, modern fiziğin
temel kavramlarından biri olan momentumun habercisi sayılabilir.65

Buridan’ın katkısı sadece fizik alanıyla sınırlı kalmamıştır. Astronomi sahasında da önemli bir kırılma
yaratmıştır. Geleneksel anlayışta gök cisimlerinin melekler tarafından hareket ettirildiği düşünülürken, Buridan
bu görüşe karşı çıkar. Ona göre yıldızlar ve gezegenler, yaratılış anında kazandıkları impetus sayesinde kendi
kendilerine hareket etmektedirler. Bu yaklaşım, kozmolojide mekanik bir evren görüşünün ilk işaretlerini
taşımıştır.66

Buridan’ın görüşleri, öğrencisi Albert of Saxony (Albertus de Saxonia), Polonyalı John Cantius ve
özellikle İngiltere’deki Merton Koleji çevresi tarafından geliştirilmeye devam edilmiştir. Albert of Saxony,
Buridan’ın hareket ve impetus anlayışını daha sistematik hâle getirmiş, hareket türlerini ayrıntılandırmıştır.67
Merton Koleji çevresinde ise hareketle ilgili grafiksel modeller geliştirilmiş ve bu çerçevede hız-zaman grafikleri
kullanılarak ivmelenen hareketler üzerinde çalışmalar yapılmıştır.

Bu süreçte dikkat çeken bir diğer isim Nicole Oresme’dir. Oresme, Buridan’ın kuramını matematiksel
bir temele oturtmaya çalışmış ve grafiksel yöntemlerle hareketin niceliksel analizini yapmıştır. Özellikle hızın
zamanla değişimini gösteren grafikler üzerinden, ivmenin anlaşılması konusunda öncülük etmiştir.68 Bu yönüyle
Oresme’nin çalışmaları, Galileo’nun eğik düzlem deneylerine giden çizgide önemli bir köprü işlevi görmüştür.

Avrupa’da gelişen bu yaklaşımlar, hareketin doğasına ilişkin Aristoteles sonrası alternatiflerin giderek
daha sistematik ve deneysel temellere oturduğunu göstermektedir. İmpetus Kuramı bu bağlamda, modern
mekanik düşüncenin kavramsal öncüllerinden biri olarak değerlendirilebilir.

Newton’a Giden Yol: İmpetus’tan Klasik Mekaniğe

İmpetus Kuramı, hareketin doğasını açıklamaya yönelik Aristoteles dışı yaklaşımlar arasında en etkili
ve kalıcı olanı sayılabilir. Bu kuram, hareketin sürekliliğini nesneye dışsal bir kuvvetle değil, içsel bir eğilimle

64 Jack Zupko, “John Buridan”, içinde The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. Edward N. Zalta ve Uri Nodelman
(Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2024), https://plato.stanford.edu/archives/spr2024/entries/buridan/.
65 Drake, “Impetus Theory Reappraised”, 47.
66 Zupko, “John Buridan”.
67 Clagett, The Science of Mechanics in the Middle Ages, 574.
68 Stefan Kirschner ve Edward N. Zalta, “Nicole Oresme”, içinde The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics
Research Lab, Stanford University, 2021), https://plato.stanford.edu/archives/fall2021/entries/nicole-oresme/.

86