Page 52 - Layout 1

tarih çevresi

İlacın Doğadan Eczaneye Gizemli Yolculuğu*

Gülden DİNİZ1, Şervan VEYSANOĞLU2, Simge İNAL2, Buket ARAÇ2,

Neslihan DÜZENLİ3, Emine Müge KARAKAYALI2

Fosil buluntular, ilk insanın yaklaşık 150-200 bin yıl önce Afrika’nın Etiyopya bölgesinde ortaya
çıkıp, o bölgeden tüm dünyaya yayıldığını göstermektedir. Hatta 1967 yılında keşfedilen Omo fosilleri
insanlığın kökeninin Etiyopya’ya dayandığını fiziksel olarak kanıtlamıştır. Kökeni çok daha eskiye
dayansa da insanoğlu davranışsal çağdaşlığa ancak 40-50 bin yıl önce ulaşmıştır.1

İnsanoğlu binlerce yıla yayılan var olma mücadelesinde bitkiler başta olmak üzere birçok başka
doğal kaynaklardan farklı amaçlarla yararlanma becerisini gösterebilmiştir. Örneğin, en eski ruhsatlı
ilaç diyebileceğimiz Aspirin’in ana bileşeni olan salisilik asit, beyaz söğüt ağacı kabuğundan elde
edilir ve ilaç olarak üretilmeden önce de söğüt ağacı kabuğu özütü insanlar tarafından ağrıların
dindirilmesi amacıyla kullanılmıştır. Benzer şekilde papatya çayının uyutucu etkisi, zencefilin
sindirimi kolaylaştırıcı etkisi ve rezenenin gaz giderici etkisi bu bitkilerin yüzlerce yıldır
insanoğlu tarafından tedavi amacıyla kullanılmasını sağlamıştır.2 Çağdaş tıbbın gelişmesi ve
gerçekleştirilen bilimsel çalışmalar sadece bitkilerin değil birçok başka doğa kökenli maddenin de tedavi
amaçlı kullanımının önünü açmıştır. Örneğin bazı yılan ve örümcek zehirlerinden tansiyon düşürücü
veya antikoagülan özelliklere sahip ilaçlar üretilebilir. Benzer şekilde bazı deniz organizmaları,
antiviral, antibakteriyel ve antikanser özelliklere sahip aktif bileşikleri içerir. Ancak aktarlardan
kolaylıkla tedarik edilebilen bu maddelerin “doğal, ilaç değil ve çok yararlı” şiarıyla sınırsız
tüketilmesi advers etkileri veya kullanılan diğer ilaçlarla etkileşimleri nedeniyle son derece
tehlikelidir.3 Örneğin; arıların Batı Karadeniz’de baharda çiçek açan orman gülünden yaptıkları “deli
bal” yörede çok şifalı olarak bilinir. Ama kardiovasküler ve nörolojik etkileri olan bu balın fazla
tüketilmesi, özellikle yaşlılar için çok tehlikelidir.4

Bu derlemede; ilaçların doğadan eczane raflarına uzanan tarihsel ve teknolojik öyküsünün,
doğadaki kaynaklarının, ruhsatlı ilaç haline geliş aşamalarının ve doğal ürünler olarak pazarlanan
ilaç öncüsü maddelerin denetimsiz kullanımının sakıncalarının güncel literatür bulguları eşliğinde
incelenmesi amaçlanmıştır.

İlaç Nedir?

İlaç, insanları hastalıklardan korumak, tedavi etmek, teşhis koymak, bir fizyolojik fonksiyonu
düzeltmek veya insan yararına değiştirmek amacıyla kullanılan, genellikle bir veya kombinasyon
halinde doğal ve sentetik kaynaklı maddelerden formüle edilmiş etkin maddeler içeren, canlılara

! DOI: 10.4274/forbes.galenos.2023.44265 Forbes J Med 2024;5(1):1-8
1İzmir Demokrasi Üniversitesi, Buca Seyfi Demirsoy Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Patoloji Kliniği, İzmir, Türkiye
2İzmir Demokrasi Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Tıbbi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, İzmir, Türkiye
3İzmir Demokrasi Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıbbi Farmakoloji Anabilim Dalı, İzmir, Türkiye

50